معنای مزاج و جایگاه آن

در طب اسلامی و طب سنتی ایرانی درمان بر اساس متعادل کردن مزاج ها صورت می گیرد، بنابراین تشخیص مزاج در درمان بسیار مهم است.

طبق روایات خداوند متعال حضرت آدم علیه السلام را آفرید و بدنش را از چهار چیز ساخت:

۱. تَر: آب

۲. خشک: خاک

۳. گرما: نفس

۴. سرما: روح

سپس چهار چیز در این بدن قرار داد که پایه های بدنند و قوام بدن به آن ها بستگی دارد، از آن ها تعبیر به مزاج های چهارگانه که همان دَم، بلغم، مُرّه و ریح هست می شود.
از هرکدام از این مزاج ها در بدن به میزان ۱/۴ وجود دارد، اگر یکی از این مزاج ها کم یا زیاد شود و از تعادل خارج شود از ناحیه ی همان مزاج بیماری در بدن ایجاد می شود. مثلا از غلبه ی دَم: سکته؛ از غلبه ی بلغم: بی حسی و سردی اندامهای بدن؛ از غلبه ی سودا: افسردگی و وسواس؛ از ناحیه ی صفرا: اگزما؛ از غلبه ی ریح: روماتیسم و دردهای مفصلی عارض می شود.

 

اختلال در مزاج ها

اختلال در مزاج ها ریشه در همه یا اکثر بیماری ها دارد و اگر بیماری ای بخواهد ریشه ای درمان شود باید مزاج ها را به تعادل رساند.
طبق روایات اگر اعتدال مزاج ها در بدن انسان رعایت شود بدن بیمار نمی شود، صحت و سلامتی جایگزین شده و عمر انسان طولانی می شود.

 

انواع مزاج ها

در مزاج ها گرمی، سردی، رطوبت و خشکی وجود دارد:

صفرا: گرم و خشک

سودا: سرد و خشک

بلغم: سرد و تَر

ریح: سرد و خشک

دم: گرم و تَر

 

مَسکن حرارت از ناحیه ی دَم است
مسکن برودت و سردی از ناحیه ی بلغم
مسکن خشکی از ناحیه ی سودا
مسکن رطوبت در صفراست

بلغم و دم با هم در ارتباطند به این منظور که اگر بلغم در بدن ذوب شود، تبدیل به خون شده و در بدن جاری می شود، خون به هر قسمتی از بدن برسد باعث گرمی، رشد و حیات آن عضو می شود و هرجا از بدن که خونرسانی در آنجا به دلیل بلغم یا غلظت خون یا کم خونی مختل شود باعث سردی و فساد آن عضو می شود مثلا در زخم بستر یا زخم پای دیابتی چون گردش و حرکت خون در بدن مخصوصا در اندام تحتانی پایین می آید باعث زخم در آن عضو می شود.
چرا با اینکه مسکن رطوبت در صفراست اما خشک است؟ فرد صفراوی به دلیل عطش و تشنگی زیاد بیشتر از دیگران مایعات مصرف می کند، اگر فعالیت داشته باشد مایعات اضافی از طریق تعریق از بدن خارج می شود همچنین تکرر ادرار، آبریزش دهان در خواب رطوبت اضافی را خارج می کند، ولی چنانچه فعالیتی نداشته باشد این مایعات اضافی در بدن جمع شده و سبب غلبه ی بلغم نیز می شود.

 

جایگاه مزاج ها در بدن طبق روایات

در روایات آمده است که دَم از ناحیه ی سر(چشمها، گوش، بینی، و دیگر اجزای سر) است، بدین منظور که محل تمرکز خون در سر می باشد.

مثلا اگر بخواهیم تشخیص بدهیم که شخص دموی هست یا نه، باید به صورتش نگاه کنیم، در غلبه ی دَم صورت همیشه گلگون و زیر پلک قرمز رنگ است. ما میبینیم که هرگاه فشار خون بالا می رود بیمار سر درد و دچار سرگیجه و سنگینی سر شده و گاهی چشمهایش قرمز رنگ می شود، در مقابل اگر افت فشار داشته باشیم رنگ چهره زرد و زار شده، همچنین بیمار دچار سرگیجه و سیاه رفتن چشم ها و سبکی در سر و ضعف بینایی و شنوایی می شود.

سکته ای که در سر بوجود می آید(سکته ی مغزی) بیشتر از ناحیه ی غلبه ی دَم است اما منشاء سکته ی قلبی می تواند از بلغم یا غلظت خون باشد.

جایگاه ریح و بلغم در صدر و سینه( بیشتر ریه ها) است. معمولا بیماری هایی که به ریه ارتباط دارند مانند: فیبروز ریه(از کمبود بلغم ایجاد می شود، ریه ها خشک مثل چوب می شوند)،  کرونا( از زیادی بلغم در بدن، همراه با سرفه های خلط دار)، درد در ناحیه ی سینه(بخاطر باد یا ریح زیادی که در ناحیه ی سینه جمع می شود)، آسم و... از کمبود یا غلبه ی بلغم یا ریح سرچشمه می گیرند. بنابراین باید ریح و بلعم را در بیماری های صدر و سینه در نظر بگیریم. محل تمرکز صفرا، پهلوها و دنده ها بخصوص پهلوی راست جایی که کبد و کیسه ی صفرا وجود دارد است. محل تمرکز سودا در پایین شکم است. اغلب بیماری هایی که در آن قسمت وجود دارد مربوط به غلبه ی سوداست. بیماری های مثانه، یبوست، تنبلی روده، در خانومها بیماری هایی مثل: تنبلی تخمدان، مشکلات رحمی، در آقایون هم مشکلات بیضه همچون واریکوسل و هیدروسل از ناحیه زیادی سودا عارض می شود.

 

خصوصیات اخلاقی مزاج ها

از ناحیه ی غلبه ی ریح

۱. حب الحیاة(میل زیاد به زندگی و عمر طولانی داشتن، دنیا دوستی در حد زیاد)

۲. داشتن آرزوهای طولانی(باعث می شود که انسان زمان حال را از دست بدهد و همیشه به فکر آینده باشد)

۳. حرص زیاد(حریص بودن نسبت به اغلب امور)

 

از ناحیه ی بلغم در بدن

۱. میل و رغبت زیاد نسبت به خوردن و آشامیدن

۲. نرم خو بودن و مدارا کردن(کسی که با همه کنار می آید، در هر شرایطی سازگار است. اگر مدارا کردن از حد بگذرد باعث خواری خواهد شد، یا مثلا این مدارا کردن زیاد باعث بی غیرتی در مرد خواهد شد همسرش با هر وضعیتی از خانه خارج شود برایش فرقی نمی کند)

 

از ناحیه ی مُرّه(سودا و صفرا)

۱. غضب و عصبانیت
۲. سفاهت و بی عقلی کردن
۳. شیطنت
۴. مغرور بودن
۵. نافرمانی و عجول بودن

 

از ناحیه ی دَم در بدن

۱. میل و رغبت زیاد به زنان و دوست داشتن آنها
۲. میل به ارتکاب حرام و زنا
۳. میل به شهوات
۴. میل به لذت ها(اهل خوشگذرانی و تفریح)

 

 

برگرفته از کتاب ارزشمند دراسة في طب الرسول المصطفي(ص)، با شرح و تبیین استاد محمد محجوری(حفظه الله)